Opanci u Srbiji

Od osnovne forme, komada kože veličine i oblika stopala, koji je u prošlosti zadovoljavao elementarnu čovekovu potrebu za zaštitom stopala, na prostoru Srbije u viševekovnom trajanju razvilo se nekoliko vrsta opanaka.

U zavisnosti od upotrebljene vrste kože i načina izrade, izrađivani su i nošeni: presni opanci od neuštavljene kože izrađivani u kućnoj radinosti; crveni opanci ili crvenjaši od poluštavljene kože, rađeni manufakturno i đonovski (građeni opanci) i opanci kapičari od uštavljene kože izrađivani u opančarskim i obućarskim radionicama širom Srbije.

Presni opanci su pravljeni od neprerađene, samo usoljene i na suncu osušene goveđe, svinjske, kozje ili bivolje kože.

Krojeni su prema obliku i veličini stopala, a oputom provučenom kroz otvore ili omčice duž ivice formiran im je oblik i pričvršćivani su za nogu.

Na prostoru Srbije, ima dve vrste opanaka: prešnjaci i vrnčani. Za razliku od prešnjaka, čije je lice veoma plitko i često samo delimično pokriva gornji deo stopala, vrnčani opanci imaju lice od vrnčanica – opute, koje je moglo da bude, pliće ili dublje, ukrašeno ili bez ukrasa.

Presne opanke pretežno je nosilo stočarsko stanovništvo u planinskim predelima dinarske i centralnobalkanske zone.

Ova vrsta opanaka potiče iz najranijeg perioda ljudske civilizacije i trajanjem u kontinuitetu, kroz srednji i novi vek nošena je od krajnjeg severa (Estonija ) do krajnjeg juga (Grčka ) Evropskog kontinenta. Na Balkanu je ova najjednostavnija obuća, izrađivana, i nošena kao radna obuća sve do prve polovine XX veka.

Narodni nazivi za opanke od neprerađene kože su: prijesni, presni, prešnjaci, sirovari, šivaći ili krtice.

Crvenjaši su dobili naziv po boji poluštavljene goveđe kože od koje su pravljeni. Izgledom su bili slični vrnčanim opancima, mada jači i bolji. Počeli su da se izrađuju u Užicu sredinom XIX veka. Užice je postalo centar iz koga se njihova izrada raširila i u druge krajeve Srbije.

Opanci kapičari se sastoje od đona, lica, dela za petom i kaiša za vezivanje. Lice od jednog komada kože kao kapak pokriva gornji deo stopala pa su prema tome opanci dobili ime.

Najviše su izrađivani i nošeni u panonskim ravničarskim predelima, graničnim posavskim i podunavskim oblastima.

Nazivani su još i banatski, prečanski, švapski, lubaši i zaklopljeni opapci.

Bili su sastavni deo novije nošnje panonskog tipa, a smatramo ih elementom evropske kulture u kulturi odevanja Panonskih Srba.

Đonaši ili građeni opanci su pravljeni od uštavljene goveđe kože. Sastoje se od đona, lica, vrha i kaiša za pričvršćivanje. Lice je ispleteno od tanko isečenih traka mekše kože (premet i preplet).

Od njihovog odnosa zavisilo je da li će opanak biti prost, polupokriven ili pokriven. Na prostom opanaku preplet je bio urađen sredinom i duž ivica, a na pokrivenom, celom širinom. Najviše su nošeni prosti opanci.

Vrh je najizrazitiji i najprepoznatljiviji deo građenog opanka. Nastao od nabora pri oblikovanju đona, postao je njegov glavni ukras.

Prema obliku, veličini i načinu na koji je savijen vrh opanka, razlikuju se tipovi opanaka. Pravilo je da je na ženskim opancima manji ili da ga nema, kao na opancima u istočnoj Srbiji.

Brojni lokalni nazivi za građene opanke svedoče o njihovoj opštoj prihvaćenosti kod srpskog stanovništva.

Opanci najčešće nose ime kraja u kome su izrađeni ili pak ime označava neku njihovu osobinu. U Srbiji su nošeni šabački, valjevski, užički, šumadijski, kosmajski, kačerski, kolubarski i moravski opanci ali i noske, mrki, kilaši, šiljkani, kukičari.

Građene opanke u Srbiji zanatlije izrađuju od druge polovine XIX veka. Prvobitno su bili obuća za svečane prilike.

Kasnije, ustupajući mesto savremenoj fabričkoj obući, postali su uglavnom radna obuća. U zapadnoj Srbiji više su izrađivani i nošeni građeni opanci, a u istočnoj presni.